istinmal ölçüsü

Bu ölçü bir şeyi kullanmak, bir şeyden faydalanmak manasını verir. 2 sessiz harfli köklerde “istinmah” tek sessiz harfli köklerde “istinah” halini alır. Misallere geçelim;

“niməl” ve “niməh” ölçüsü

Bu ölçü çekinme, sakınma, uzak durma gibi manaları vermektedir. Nimeal 3 ve daha fazla sessiz harfli nimea 2 sessiz harfli kökler içindir. Şayet kökte sadece tek sessiz harf varsa veya sessiz harf yoksa bu ölçü geçerli olmaz. Misalleri verelim;

işteşlik

5.7-) işteşlik eki ve ölçüsü

 Bir işi birlikte yapmak ekidir “-eş” son ekidir bu ek.

5.7.1-) işteşlik eki için ölçü

işteşlik için “munamel” ölçüsü kullanılır.(diğer halleri “munameh” ve munah’tır. Misallere geçelim;

Kapsayıcı ve dışlayıcı

5.6.1-) kapsayıcı ön ek:

Bu ek nomuli’de birleştirmek, Düzeltmek, Toplamak, özellik başlatmak, Giriş yapmak, Yarar sağlamak, Zamanı gelmek anlamlarını katan bir ektir. Çoğunlukla da önüne gelen her şeyi kapsama özelliği vardır.

“en-” ön eki kapsayıcı ön ekimizdir

5.6.2-) dışlayıcı ön ek:

Bu ek nomuli’de ayırmak, dağıtmak, saçmak, özellik bitirmek, terk etmek, zarar vermek, zamanı geçmek anlamlarını katan bir ektir. Çoğunlukla da önüne gelen her şeyi dışlama özelliği vardır. bunun için. “de-“ ön ekimiz vardır

Tezlik ve süreklilik

5.4-)tezlik sistemi (kuikeżızemo)

 Türkçedeki –ivermek birleşik fiilinin karşılığıdır nomulideki karşılığı da –uvi’dir. Misallere geçelim;

5.5-)süreklilik sistemi (kontineżızemo)

Türkçedeki –durmak, -kalmak, -gelmek, -koymak birleşik fiiliyle yapılan süreklilik sisteminin nomuli karşılığıdır. Bu –ef son ekiyle sağlanır.

Fiil çatıları

5.3.1-) etken çatı; “-um” son eki ve “te-” ön eki:

etken ekidir bunlar.. “x yapmak” gibi yardımcı fiillerin karşılığı olan ektir. Türkçe dilindeki “-la” ekine karşılık gelir, bir fiile başlamak anlamını verir, Etmek anlamını verir. Bir şeyi ele geçirmek anlamını verir, bir ismin fiilini yapma manasını verir(kahvumi:kahve yapmak) İki ekin de faaliyeti aynıdır aynı görevi görürler.

5.3.2) bir fiili başkasına yaptırtmak anlamını

Bunun için “te-…-um” sistemi yahut “nemul” ölçüsü kullanılır(2 harfli köklerde “nemuh” tek karfli köklerde “nevt” halini alır). Örneklere geçelim

5.3.3) edilgen çatı ekleri:

Bu eklerden “-iz” son eki ve “ie-“ ön eki türkçe dilindeki “-laşmak, hale gelmek” durumunun karşılığıdır yani edilgen ekidir. “-at”son eki ve “se-“ ön eki ise türkçe dilindeki “-ın, -il” eklerinin karşılığıdır denilebilir. (örneğin: yazılmak, görülmek, görünmek) şimdi diyeceksiniz ikisinin arasında ne fark var diye. Fark olmaz olur mu? Tabi ki de var. Örneğin:

Örnek verelim:

Sandati / sesandi = Kumlanmak
iesandi = Kum haline gelmek

Yani birinde maruz kalınma durumu var fakat (sandati), diğerinde ise başka bir nesnenin haline gelmek var (sandizi) Basit örnek mi istiyorsunuz: Fizik ve kimya durumunu buna örnek verebiliriz mesela:

Kağıdın yırtılması = fizik (“-At” ve “se-“ eki)
Kağıdın yanıp kül olması = kimya (“-iz” ve “ie-“ eki)

Örnekte verelim:

Not = fiillerin bir çoğu için mantık yürüterek “-iz” veya “ie-“ eki kullanılmayabilir çünkü kullanılmasa da aynı anlama gelenler var. Bir kaçını inceleyelim şimdi:

Roti = çürümek (çürüyen bir şey doğal olarak çürük haline gelir)
Alii = başka olmak (başkalaşan bir şey doğal olarak başka olur)

sadece yeri ve zamanında kullanım lazım hepsi bu. Eski nomuli metinlerinde kullanılmıyordu “-iz” ve “ie-“ eki fakat yeni metinlere artık ekliyoruz son 1 yıldır. Son 1 yılda nomuli metinleri daha fazla artmıştır hatta.

“-at” eki “-lenmek” anlamına gelir yukarıda görüldüğü üzere “-atum” eki de “-lendirmek” ekini karşılar.

5.3.3.1-) intimal ölçüsü

İntimal ölçüsü “-iz” ve “ie-“ ile aynı görevi görür haline gelme manasına gelen edilgen çatıyı karşılar. İki sessiz harfli köklerde “intimah” tek sessiz harfli köklerde “intih” halini alır. Misallere geçelim;

5.3.3.2-) “tenmel” ölçüsü

“Tenmel” ölçüsü için aslında türkçedeki “-lendirme, -leştirme” kalıbının bir karşılığıdır. Bu ölçü için kelimenin en az 3 sessiz harf içermesi gerekir. Eğer sadece 2 sessiz harf varsa “tenmeh” halini alır bu ölçü Misallere geçelim daha iyi anlamanız için;

peki topraklandırmak için tetrebo yerine Turabatumo, turabatumemo, terrebatumo alternatiflerini kullanabilir miyiz? Diye sorulacak olursa “evet” şeklinde cevap verebiliriz çünkü bunlar da nomulinin kuralları dahilinde olan kaidelerdendir.

5.3.3.3-) numil ölçüsü

numil ölçüsü “-at” ve “se-“ ile aynı görevi görür maruz manasına gelen edilgen çatıyı karşılar. İki sessiz harfli köklerde “numih” tek sessiz harfli köklerde “nuh” halini alır. Misallere geçelim;

Not: numil ölçüsüne kişi ismi fail kullanılmaz. Çünkü ismi fail “namil” ölçüsüdür mantığı numil ile aynıdır. Luvihi(yıkanmak) fiiline namil kullanılınca yıkayan mı, yıkanan mı belli olmaz. Numil ölçüsüne kişi ismi faili yapmak için –ul son eki yahut ma- ön eki kullanılır. Malviho veya luvihulo gibi

5.3.4) etken+edilgen

Nomulide çok karşılaşırız türkçeden bildiğiniz “yaptırılmak, vurdurulmak” bunlara örnek verilebilir. Nomulide birçok örneği olan bu kalıbın karşılığı –umat, -umiz son eki yahut “nemsal” ölçüsüdür(2 harfli köklerde “nemsah” tek harfli köklerde “nesah” halini alır)

5.4) dönüşlülük çatısı

Türkçede dönüşlülük çatısıyla edilgen çatı aynı şekilde karşılanmaktadır eski nomuli metinlerinde de bu böyleydi hatta lakin 2022 yılında eklendi dönüşlülük çatısı. Kısaca şudur; bir kişi yaptığı fiilde hem etkendir hem edilgen yani kendi yaptığının edilgeni olur. Dönüşlülük sistemi “–un” son eki ve “numal” ölçüsüdür(2 harfli köklerde “numah” halini alır). Örneklere geçelim;

Şeklinde örneklenebilir. Yani lavati ile lavuni arasındaki fark şudur; lavatito diyen birisi yıkandım der ama beni başkası yıkadı der ama lavunito diyen kendi kendisini yıkamıştır.

Olumsuzluk türleri

Nomuli dilinde olumsuzlaştırma “a-” ön eki ve “an-“ ön ekiyle yapılır. Bu ekler aynı zamanda zıtlaştırıcı eklerdir. Önüne gelen her şeyi olumsuzlaştırır.

Olumsuzluk için “io” veya “nê” edatı da kullanılabilir. Bilindiği üzere io ve nê hayır demektir. Örneklere geçelim:

5.2.5-) zıtlaştırıcı

Nomuli dilinde bu ekler “an-“ ve “a-“ ön ekleridir. Bir kelimenin önünde bu eklerden varsa mutlaka bu eklerin geri kalanına zıt bir şeydir. Her iki ekte birbirinin aynısıdır nitelik olarak herhangi bir farklılığı yoktur. Örnekler verelim:

5.2.6-) olmamazlık belirtme

Bu ek türkçe dilindeki “-sız, -siz” ekinin karşılığıdır. Bu ek zıt anlamlı yapıcı ek olan “an-, ve a-”  ön ekleriyle aynı ektir. Aynı zamanda sahipliğin olumsuzluk hali olan “amu-“ ön eki de geçerlidir Eskiden “seu-“ diye bir ön ekimiz vardı ama kaldırıldı.

Örnekler:

Olmak kavramı

Her dilin olmazsa olmazı bir kavramdır bu olmak kavramı. Olmak kavramı olmaksızın dil düşünülemez nomuli dilinde de bu kavram vardır. Bazı özellikleri var:

Fiil sonundaki “-i” harfi her zaman “olmak” anlamını verir. nomulide bir zamanlar kalıcı “olmak” kavramı vardı ve son eki –ar son ekiydi lakin kaldırılmıştır eski metinlerde yer alacaktır sadece.

“Esti”, “-i” eki bunu kapsar. Örnek verelim:

Sonuçta öğrencilik sonsuza kadar sürmez

Not: şahıs iyelikleri yani birleşik zamir olarak kullanılan eklerden sonra (o, a, e, os, as, es, ke, na, le)’da olmak durumu gelebilir. Fakat “lerenoroi” kelimesi yapı itibariyle hem “ben öğrenciyim” demek olur hem de “benim öğrencim” demek olur. bu cümle içinde mantık yürüterek işinden çıkılabilecek bir çakışma. Misal ingilizcede “tired” kelimesinin hen yorgun hem de lastikle kaplanmış manasına gelmesi gibi. Nomulinin çekimli dil özelliğinin bir yansıması. Yok diyorsanız illa ki ayrı biçimde yapacağım o zaman mi lerenori=öğrenciyim, mia lerenoro=öğrencim dersiniz.

Fiiller ve fiil türleri

Fiiller “i” harfi ile biter.

“i” harfi hem mastar ekidir(-mak, -mek) hem de “olmak” fiilinin kısaltılmışıdır. Örneğin: Orapko = dolap, Orapki = Dolap olmak

“i” harfi özel isimler hariç her şeyi fiil yapar.

5.2) fiil türleri

Fiiller sade(seida) ve arttırılmış(mėrtumata) olmak üzere ikiye ayrılır.

5.2.1) sade fiiller

Sade fiiller tek sessiz harfli, 2 sessiz harfli, 3 sessiz harfli, 4 sessiz harfli olabilir genellikle 2 ve 3 sessiz harfli sade fiiller çoğunluktadır.

5.2.2) arttırılmış (mėrtumato) fiiller

Arttırılmış fiillerde fiillere ekler ve vezinler gelerek yeni bir kalıp oluşur. Fiile tek bir ek gelebilir yahut 2 ek üst üste gelebilir. Örneklere geçelim

Zarflar ve zarflı fiil

Zarflar fiilleri ve fiilimsileri nitelerler. Bir fiilin yapılış yeri, zamanı, şekli zarflar ile belirtilir. “E” harfiyle biterler.

Örneklerimize geçelim:

4.1) zarf fiil

Zarf fiil bir fiilin cümlede zarf görevinde kullanılan halidir. Türkçedekiyle nomulideki arasında bir takım farklar vardır. O yüzden Türkçedeki zarf fiillerin nomuli karşılıklarını öğreneceğiz çünkü mantığında farklar mevcuttur.

Not: “-ken” ekinin nomuli karşılığı “-teme” demiştik. Misal bu Türkçede zamana göre çekimleniyor görürken, görüyorken, görmüşken gibi. Lakin nomulide zamana göre çekimlenmez fiil kökünden sonra direkt “-teme” gelir.

4.1.2) zarflı fiil

Karışmasın, zarf-fiil ekleri değil zarflı fiil bunlar. Mesela bir fiille olmak ekliyoruz bunda. Bunun da bir eki var bu ek “mi-“ ön ekidir ve bu “mi-“ ön eki de ünlü düşmesine sebep olan eklerdendir. Uzatmadan geçelim örneklere

4.2) “…aracılığıyla”anlamını veren ek:

“-ese” eki bu ektir. Örnek verelim:

Bu ek yerine “für” prepozisyonu da kullanılabilir. Yani

Mia amikese = für mia amiko

Aynı kapıya çıkar.